Jedną z pierwszych osób, które opisały zaburzenia w odbiorze i przetwarzaniu bodźców zmysłowych u osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju (autyzmem) był Carl Delacato. Na początku lat siedemdziesiątych przebadał grupę około 900 dzieci z autyzmem z różnych krajów. W wyniku tych badań okazało się, że zaburzenia percepcyjne dotyczą nawet 98% osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju (w obrębie dotyku). Najmniej badanych wykazywało zaburzenia w obrębie zmysłu smaku i węchu (24 – 28%).

Delacato podzielił zaburzenia sensoryczne na trzy grupy:

1. Nadwrażliwość
2. Niedowrażliwość
3. Biały Szum

Ze względu na rodzaj zaburzenia osoba nim dotknięta może przejawiać różnorakie sensoryzmy – zarówno mające na celu dostymulowanie niewrażliwego zmysłu, jak również unikanie bodźców przy nadwrażliwości. Biały Szum jest zaburzeniem, w którym układ nerwowy osoby chorej sam wytwarza bodźce, niezależnie od czynników zewnętrznych. Osoba dotknięta tym rodzajem dysfunkcji przejawia szczególnego rodzaju sensoryzmy – sprawia wrażenie oderwanej od rzeczywistości i całkowicie skoncentrowanej na nieistniejącym świecie. Warto dodać, że każdy, także zdrowy człowiek doświadcza od czasu do czasu tego rodzaju zaburzeń, których przykładem jest szum/piszczenie w uszach.

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu wzroku

Nadwrażliwość:

• wpatrywanie się w mikroskopijne pyłki ku­rzu lub maleńkie punkciki w otoczeniu.

• kiwanie się w przód i w tył, na boki.

• fascynacja ruchem kołowym, kręcącymi się przedmiotami, zabawkami.

• zdolność do odtwarzania najdrobniejszych szczegółów z otoczenia.

• rozciąganie śliny między palcami i przyglądanie się jej pod światło.

• fascynacja patrzeniem przez dziurki, pęknięcia, palce.

• niechęć do luster, czasem fotografii.

• fascynacja skomplikowanymi wzorami.

• lęk przed silnym światłem, często nawet przed światłem o umiarkowanym natężeniu.

• niechęć do dużych, mocno naświetlonych przestrzeni

Niedowrażliwość:

• kołysanie się w przód, w tył, na boki

• zainteresowanie źródłami światła – wpatrywanie się w światło

• chodzenie powoli dookoła przedmiotów połączone z intensywnym przyglądaniem się im

• lęk wysokości

• lęk przed ciemnością

• obracanie przedmiotów tuż przed oczami

• fascynacja lustrami, szybami

• machanie palcami w polu widzenia

• fascynacja ruchem przedmiotów na wietrze

• rozrzucanie przedmiotów, zwłaszcza kolorowych

• darcie papieru

“Biały szum”:

• “szklisty” wzrok

• patrzenie “przez” ludzi, przedmioty

• rozciąganie powiek

• uciskanie gałki ocznej

• bardzo mocne zaciskanie powiek

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu słuchu

Nadwrażliwość:

• dziecko sprawia wrażenie głuchego

• zatykanie uszu, lęk przed gwałtownymi dźwiękami

• brak reakcji na głośne hałasy przy jednoczesnych silnych reakcjach na ciche dźwieki

• lęk przed zwierzętami

• protest przy obcinaniu włosów

• lęk w miejscach publicznych

• wsłuchiwanie się w bardzo ciche dźwięki

• powtarzanie komunikatów, które ktoś wypowiedział w odległym pomieszczeniu

• robienie wokół siebie hałasu – krzyki, walenie rękami w różne powierzchnie, klaskanie. Zachowanie to ma na celu przejęcie kontroli nad środowiskiem słuchowym. Dla dziecka z nadwrażliwością słuchową głośne bodźce generowane przez siebie samego są przykre, ale możliwe do kontrolowania a także pozwalają zagłuszyć dźwięki nad którymi nie ma kontroli – pochodzące z otoczenia. Dziecko może bardzo dobrze tolerować nawet znaczący hałas, pod warunkiem, że jest jego autorem lub ma na niego bezpośredni wpływ.

Niedowrażliwość:

• wytwarzanie rytmicznych hałasów

• fascynacja urządzeniami elektrycznymi, wydającymi dźwięki

• natrętne spuszczanie wody w toalecie, odkręcanie kranów

• krzyki

• darcie papieru

• wielokrotne trzaskanie drzwiami lub zamykanie ich i otwieranie z różną siłą

• fascynacja przedmiotami piszczącymi, dźwięczącymi

• zamiłowanie do gwarnych i tłocznych miejsc

Zachowania mają na celu dostarczanie sobie bodźców dźwiękowych w dużych ilościach. W odróżnieniu od dzieci nadwrażliwych słuchowo, te niedowrażliwe będą szczęśliwe, gdy inne osoby dołączą do nich w działaniach mających na celu zwielokrotnienie hałasu w otoczeniu.

Biały szum:

• zaabsorbowanie dźwiękami płynącymi z organizmu

• szybkie bieganie i zastyganie w bezruchu (wsłuchiwanie się w bicie własnego serca)

• hiperwentylacja

• kołysanie się

• wkładanie przedmiotów i palców do uszu

• przyjmowanie nienaturalnych pozycji ciała – stymulacja ucha wewnętrznego

Zachowania te mają na celu próbę zredukowania nieprzyjemnych na ogół doświadczeń sensorycznych wyzwalanych przez układ nerwowy, znacznie rzadziej – ich wzmocnienie, jeżeli biały szum łączy się z niedowrażliwością.

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu dotyku i równowagi

Zaburzenia w zakresie odbioru i analizy bodźców czuciowych mogą dotyczyć kilku obszarów:

• czucia powierzchniowego (skórnego)

• czucia głębokiego (propriorecepcja – informacje z kurczących i rozciągających się mięśni, ścięgien oraz rozciąganych i uciskanych stawów)

• czucia temperatury (termorecepcja)

• czucie położenia i ruchów ciała w przestrzeni poczucie równowagi

Czucie powierzchniowe i czucie temperatury:

Zaburzenia w tym zakresie mogą być różne w różnych partiach ciała. Obserwacja sensoryzmów (taktylizmów) skierowanych na czucie powierzchniowe wymaga więc podejścia bardzo ostrożnego i analitycznego. Bardzo często zdarza się, że ta sama osoba ma silną nadwrażliwość czucia powierzchniowego w obrębie twarzy przy jednoczesnej niedowrażliwości, na przykład kończyn.

Niedowrażliwość:

• pocieranie, głaskanie, skubanie itp. różnych partii twarzy

• dotykanie różnych powierzchni, głaskanie ścian

• pocieranie różnymi materiałami w niedowrażliwe partie ciała

• szczypanie, drapanie, gryzienie się

• uderzanie się

• szukanie wrażeń cieplnych

• chodzenie nago, tendencja do rozbierania się

• chodzenie na bosaka, dążenie do ściągania obuwia

• rozdrapywanie ran

Nadwrażliwość:

• unikanie dotyku, obronność dotykowa

• niechęć do noszenia nowych ubrań

• skrajna niechęć do metek w ubraniach

• nadmierne łaskotki w niecodziennych partiach ciała

• unikanie kontaktu z substancjami sypkimi, lepkimi, klejącymi

• masturbacja (delikatna)

• głaskanie się miękkimi przedmiotami, fakturami

• nietolerancja obcisłych ubrań

• dotykanie samego siebie niemal zawsze ma formę czynności rytmicznych i powtarzalnych

• lęk przed wodą

• słaba tolerancja zmian temperatury

• lęk przed wiatrem

• lęk przed czesaniem włosów

Biały szum:

• częste drapanie się

• “gęsia skórka” bez przyczyny

Czucie głębokie:

Zaburzenia w tym obszarze są nadzwyczaj częste u osób z autyzmem i Zespołem Aspergera. Osoby z zaburzeniami czucia głębokiego mają poważne problemy z precyzją ruchów. Na ogół doświadczają dyspraksji.

Niedowrażliwość:

• nienaturalne wyginanie kończyn

• machanie rękami, potrząsanie

• zaplatanie palców

• ssanie palców

• zawijanie się w koce, firanki

• wciskanie się w kąty, za meble itp.

• siadanie na rękach, nogach

• człapanie nogami podczas chodzenia

• masturbacja (gwałtowna)

• wkładanie różnych rzeczy do ust

• zagryzanie warg

• uderzanie ciałem o różne powierzchnie

• zeskakiwanie z dużych wysokości

• podwyższony próg bólowy

• wbijanie sobie ostrych przedmiotów w ciało

• hiperaktywność

• wiotkość mięśni

• potykanie się

• niekontrolowane, chaotyczne ruchy kończyn

• niezdolność do różnicowania miejsca w którym następuje dotyk, bez kontroli wzroku

• niszczenie przedmiotów, upuszczanie ich ze względu na niezdolność do oceny własnej siły i ruchu

• chodzenie na palcach

Nadwrażliwość:

• niechęć do przytulania się, dotykania przez inne osoby

• niechęć do podawania dłoni na powitanie

• duża reaktywność na zmiany ciśnienia atmosferycznego

• złe samopoczucie w środkach lokomocji

• ociężałość ruchowa

• podwyższone napięcie mięśniowe

• chodzenie na szeroko rozstawionych nogach

• nietolerowanie twardych pokarmów

• usztywnienie ciała, niechęć do zmieniania pozycji ciała

• lęk przed tłumem ludzi

Biały szum:

• nagłe, niekontrolowane wybuchy wszelkich możliwych taktylizmów, a następnie zamieranie w bezruchu

• napady hiperaktywności u dziecka na ogół spokojnego

Zmysł równowagi:

Niedowrażliwość:

• kręcenie się w kółko

• fascynacja huśtawkami, karuzelami

• skakanie, bieganie, hiperaktywność

• dążenie do gwałtownych zmian w położeniu głowy i ciała

• kołysanie się w przód i w tył a także na boki

• niezdolność do prostego siedzenia na krześle

• niezdolność do stania na jednej nodze

Nadwrażliwość:

• niepewność, lęk grawitacyjny

• niechęć do zmian pozycji głowy, czasami przy jednoczesnej autostymulacji grawitacyjnej (podskoki w pionie)

• miarowe, powolne kołysanie się

• niechęć do poruszania się, preferowanie pozycji siedzącej, lub leżącej

• zataczanie się podczas chodzenia

Biały szum:

• zawroty głowy

• zataczanie się

• potykanie się

• nagłe blednięcie, nudności

Sensoryzmy charakterystyczne dla zmysłu smaku i węchu

Zmysły węchu i smaku są zmysłami bardzo pierwotnymi. Zmysł węchu pozwala dziecku poznawać świat jeszcze w okresie, gdy zmysły takie jak wzrok i słuch nie są do końca dojrzałe. Pozwala także niemowlęciu odróżniać to, co znane, od tego, co jest całkiem nowe i obce. Podobne funkcje spełnia we wczesnym rozwoju człowieka zmysł smaku. Z tej przyczyny, zaburzenia odbioru i analizy bodźców słuchowych i smakowych stanowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń rozwoju człowieka a także w powszechnym odbiorze – uważane są za szczególnie nieakceptowalne społecznie. W wypadku zmysłu smaku, bardzo często trudno odróżnić, czy dane zachowanie faktycznie dotyczy zmysłu smaku, czy może dotyku – w obrębie jamy ustnej. Śluzówka jamy ustnej i język są bowiem bardzo wrażliwe dotykowo. Należy zawsze starannie rozpatrywać wszelkie objawy występujące w obrębie jamy ustnej.

Niedowrażliwość węchowa:

• obwąchiwanie ludzi, także ich butów, włosów, pach, krocza

• obwąchiwanie przedmiotów, także tych powszechnie uważanych za szczególnie odrażające

• fascynacja własnymi ekskrementami

• w łagodniejszej formie – obwąchiwanie własnych rąk, ubrań, włosów

• lizanie własnych rąk

• zjadanie rzeczy niejadalnych

• fascynacja zapachami powstającymi przy gotowaniu

• fascynacja odpadami żywnościowymi

Nadwrażliwość węchowa:

• rozpoznawanie ludzi po zapachu

• wyczuwanie różnych zapachów tam, gdzie inni ludzie ich nie czują

• dziecko skarży się na wszechogarniający smród

• niechęć do oddawania moczu, stolca

• wymioty podczas czynności fizjologicznych lub spuszczania wody w toalecie

• niechęć do karmienia piersią w okresie niemowlęcym

• opór przed jedzeniem

• dławienie się, duszności z niejasnych przyczyn (niemedycznych)

Biały szum węchowy:

• przesłanianie ręką ust i dmuchanie w kierunku nosa

• hiperwentylacja

• kierowanie dolnej wargi w kierunku nosa

• składanie ust “w ciup” i podnoszenie warg wysoko – do nosa

• wkładanie przedmiotów do nosa

• ciągłe dłubanie w nosie

Niedowrażliwość smakowa:

• hiperfagia

• lizanie różnych przedmiotów

• lizanie własnych rąk, stóp

• obgryzanie paznokci

• wkładanie wszystkiego do ust

Nadwrażliwość smakowa:

• wypluwanie jedzenia

• wiotkość ust podczas karmienia

• dławienie się

• wymioty podczas jedzenia – lub odruch wymiotny

• znaczna wybiórczość pokarmowa

Biały szum smakowy:

• zasysanie policzków do wewnątrz jamy ustnej

• ssanie języka

• przysysanie języka do podniebienia

• gryzienie wewnętrznych stron policzków i języka – czasem do krwi

• zwracanie pożywienia i ponowne jego jedzenie

• wkładanie wszystkiego do ust

• nie zwracanie uwagi na jedzenie

• niesamodzielność przy jedzeniu wynikające z ignorowania czynności jedzenia (dziecko pozwala się karmić, ale też nie domaga się karmienia)

• dziecko sprawia wrażenie, jakby nigdy nie było głodne

• opuchnięcie języka, nadmierny rozrost języka na boki (skutek jego ssania)

Literatura

Carl H. Delacato; “Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko.” Fundacja Synapsis, Warszawa 

Maas V.; “Uczenie się przez zmysły” Wyd.Szkolne i Pedagogiczne 2005